Podobnie jak szata, również i kolorystyka wpisuje się w jej własny system komunikacji, zależny od środowiska kulturowego i społeczności, w której jest wykorzystywany. Podobnie w chrześcijaństwie zrozumienie i kodyfikacja kolorów zmienia się w zależności od czasów i sposób zgłębiania wiedzy, zarówno tej naukowej jak i poznania kulturowego.
Pierwszą klasyfikację kolorów o dość dobrze określonej strukturze odnajdujemy u papieża Innocentego III (1161 - 1216). Wyróżnia on cztery podstawowe kolory: biały, czerwony, czarny i zielony.
W użytku liturgicznym kolor służy do określenia tajemnicy wiary, którą się celebruje w ciągu roku jak też w poszczególne dni. Obecnie w liturgii Kościoła rzymskiego jest wykorzystywanych pięć kolorów:
BIAŁY – światło, prawda, prostota; jest połączeniem wszystkich kolorów, symbolem światła, jego przenikania; łączy w sobie wszystkie odcienie pryzmatu i jest przeciwieństwem do czarnego koloru, który wszystko wchłania. Ludzie wszystkich czasów widzieli w białym symbol Wielkiego Wszystkiego, Boskości, Absolutnej Prawdy, z której wypływa idea czystości i integralności zarówno fizycznej jak i duchowej. Jego przeciwieństwo, czyli czarny, wyraża brak życia, zimno, z którego wypływa poczucie śmierci.
W chrześcijaństwie biały jest powiązany ze srebrnym i złotym. Wszystkie te kolory są bowiem symbolem tego, co boskie. Białe szaty Aniołów czy samego Chrystusa nie są tylko znakiem szczególnym opisu, lecz ukazują Chwałę samego Boga, w którą są przyodziani zbawieni. W ewangeliach synoptycznych Chrystus podczas Przemienienia jest ukazany w szatach, które stały się „lśniąco białe”, wywołuje to zdziwienie, radość, gdyż wskazuje na światło, życie, niewinność, czystość.
Kolor ZŁOTY jako kolor szat liturgicznych oznacza mądrość kapłana, która została dana mu od Boga. Złoto jest bowiem kolorem wypełnionym wspaniałości Boga. Złoto oznacza, że energia życiowa przenika wszystko. Zatem szata kapłana jaśnieje złotym światłem Chrystusa chwalebnego, tak jak jego ziemskie życie musi błyszczeć cnotami moralnymi i duchowymi.
Złoto jest z całą pewnością również znakiem mocy, posiadania, bogactwa.
Szat koloru białego używa się w Oficjach i Mszach Okresu Wielkanocnego i Narodzenia Pańskiego; w święta i wspomnienia Chrystusa Pana, z wyjątkiem tych, które dotyczą Jego Męki; w święta i wspomnienia Najświętszej Maryi Panny, świętych Aniołów, Świętych, którzy nie byli męczennikami, w uroczystości Wszystkich Świętych (1 listopada) i św. Jana Chrzciciela (24 czerwca), w święta św. Jana Ewangelisty (27 grudnia), Katedry św. Piotra (22 lutego) i Nawrócenia św. Pawła (25 stycznia).
CZARNY – jest kolorem bogatym w znaczenie symboliczne. Oznacza zerwanie, pęknięcie. Czarny jest przeciwieństwem światła, symbolem nocy, głębi ziemi, ciemności. Ciemność, którą symbolizuje czarny kolor, to ciemność nocy i umysłu, dwuznaczność zła i przewrotności. Jest symbolem przerwania ziemskiej fazy życia ludzkiego w czasie i przestrzeni, żałoby i braku.
Zakładanie szat czarnych lub brudnych było znakiem pokuty, uniżenia, smutku i śmierci. Czarny kolor był powiązany z pokutą, wyrzeczeniem, odrzuceniem, upokorzeniem, świadomością grzechu.
Jednakże panowało również przekonanie, że czarny kolor przywdziany na zewnątrz mógł spowodować skierowanie uwagi na „wewnętrzne światło umysłu”. Takie podejście wyjaśnia, dlaczego kolor znalazł zastosowanie u zakonników i wśród kleru, a także... przez artystów.
Szat koloru czarnego można używać we Mszach za zmarłych.
FIOLET – dyskretne lub gwałtowne oczekiwanie na to, co ma nadejść. Fiolet w naturze wyraża majestat, jeśli przechodzi w purpurę, jak dzieje się to podczas zachodu słońca; lub też chłonność, dar, dyskrecję, jeśli przeważa nad czerwonym ciemnoniebieski. Fiolet jest także symbolem przemijającego czasu, oczekiwania, słabości, która potrzebuje wzmocnienia, dopełnienia.
Wybór fioletowego, by przedstawić osoby będące protagonistami historii zbawienia, jak np. św. Józefa, prowadzi do intuicyjnego przyjęcia, że kolor ten znajduje się gdzieś w połowie drogi pomiędzy światem materialnym a duchowym, pomiędzy czerwonym a niebieskim.
Jeśli przyjmiemy tą interpretację, to zauważymy, że z teologicznego punktu widzenia okres Wielkiego Postu, rozumiany jako czas smutku i bólu, jest dla wierzącego również czasem oczekiwania i nadziei, czasem chwały. Jeśli zatem konieczny jest nieunikniony smutek, spowodowany cierpieniem i męczeństwem Chrystusa, towarzyszy mu świadoma radość ze zbawienia. Wyrażenie tego, przez kolor, który byłby postrzegany jedynie negatywnie, nie jest możliwe. Dlatego fiolet szat hebrajskiego arcykapłana staje się w kulcie chrześcijańskim fioletem „oblanym” złotem: zakończył się starotestamentalny czas oczekiwania, Ewangelia bowiem niesie ze sobą pewność zbawienia.
Kolor fioletowo-purpurowy natomiast już w epoce grecko-rzymskiej oznaczał moc, władzę i panowanie.
Szat koloru fioletowego używa się w Okresie Adwentu i Wielkiego Postu. Można go również stosować w Oficjach i Mszach za zmarłych.
CZERWONY – Kolor ten oznacza ogień i życie, żar miłości, życiową energię. Czerwień jest kolorem ognia i krwi: ognia, który ogrzewa, krwi, która daje życie; jest to kolor, który jest bezpośrednim symbolem miłości, wyrazem ciepła życia, gorliwości, daru z siebie, ofiary całopalnej i zwycięstwa.
W Starym Testamencie znajdujemy wiele rytuałów oczyszczenia, które dokonywały się dzięki krwi. Czerwone tasiemki miały chronić dzieci i zwierzęta przed chorobami oraz trudnościami życia codziennego. Księga wyjścia opisuje, że drzwi domów pomazane krwią baranka spożywanego przez Izraelitów w noc Paschy, miały chronić ich podczas przejścia Odwiecznego, gdy realizowała się dziesiąta plaga egipska.
Czerwień krwi symbolizuje życiową siłę stworzeń, i to jest jedna ze szczególnych właściwości czerwonych kamieni takich jak: koral, rubin, jaspis. Bóstwa, kapłani i osoby posiadające wysokie godności jeśli nie zakładali białych szat, ubierali się w te, o czerwonym kolorze. W wizji Izajasza prorok widzi człowieka w szatach szkarłatnych, gdyż są one zabarwione Bożym gniewem (por. Iz 63,1nn). W końcu w Apokalipsie św. Jana krew Baranka wybiela szaty męczenników, świadków Chrystusa.
W starożytnej liturgii wschodniej podczas pogrzebu używa się szat koloru czerwonego, co zostało zastosowane również po śmierci Jana Pawła II. Życie papieża bowiem jest całkowicie poświęcone Kościołowi i Bogu, będąc prawie że nieustannym składaniem osobistej ofiary, gdy tymczasem dla wiernego oznacza ono obecność życia, również tam, gdzie się sądzi, że już go nie ma.
Grzegorz Wielki natomiast w następujący sposób opisuje mistyczne znaczenie purpury w życiu kapłanów: „serce kapłańskie musi dążyć do nieustannego wewnętrznego odnawiania się i poprzez przyjęte zwyczaje ma bronić ubioru królestwa, którym jest szlachetność ducha”. Natomiast kolor fioletowo-złoty: „by we wszelkiej wiedzy, którą zdobywa nie szukał błahych satysfakcji, lecz wznosił się w miłości do rzeczy niebieskich i by jego umysł był oświecany prawdą”.
Koloru czerwonego używa się w Niedzielę Męki Pańskiej, w Wielki Piątek, w niedzielę Zesłania Ducha Świętego, we Mszach ku czci Męki Pańskiej, w główne święta Apostołów i Ewangelistów i w dni Świętych Męczenników.
Z kolorem czerwonym wiąże się również kolor RÓŻOWY, który jest kolorem pośrednim pomiędzy czerwonym a fioletowym, czyli oznacza radość, która nie może jeszcze zostać wyrażona do końca.
Początków używania koloru różowego w dni niedzieli Laetare doszukuje się w tradycji procesji papieża z różą do kościoła stacyjnego św. Krzyża Jerozolimskiego, gdzie była ona przez następcę św. Piotra poświęcana (Papież do kościoła św. Krzyża Jerozolimskiego konno przybywał z Lateranu, trzymając w rękach różę) – jednak pierwsza historyczna wzmianka o użyciu podczas niedzieli Laetare szat koloru różowego pochodzi z XVI wieku. Początkowo był to zwykły kwiat, dopiero z biegiem czasu przyjęła się róża wykonana ze złota (pierwsza złota róża pochodzi z 1096 roku, kiedy miała miejsce pierwsza wyprawa krzyżowa), którą później jeszcze wypełniano balsamem.
Kolor różowy może być obecnie wykorzystywany w liturgii w dwie niedziele w roku: Gaudete (3. Adwentu) i Laetare (4. Wielkiego Postu).
ZIELONY – W naturze kolor zielony i niebieski są tymi, które się najczęściej dostrzega, dlatego też ich symbolika jest związana ze światem roślin, wód morskich, rzek i nieba.
Zielony jest symbolem życia, które dopiero wschodzi, odnowienia, odrodzenia, zwycięstwa życia nad śmiercią; wiosny, nadziei; jest wyrazem duchowego odrodzenia, połączonego z nadzieją, rozprzestrzeniania się, wzrostu, nowego życia, pewności wiecznej wiosny. Wskazuje zatem na płodność, obfitość, odnowienie, żywotność fizyczną i pożywienie. Zielony jednak symbolizuje również dziewictwo. Dlatego też w wykorzystywanie tego koloru w okresie zwykłym oznacza nie tylko nadzieję zmartwychwstania, lecz również poszukiwanie prawdziwej miłości i wyrazem wiary w nadejście wiecznej wiosny.
Szat koloru zielonego używa się w Oficjach i Mszach Okresu Zwykłego.
NIEBIESKI w niektórych swoich odcieniach zbliża się do czarnego, w innych jednak, bardziej morskich przypomina zielony. W starożytnych kosmologiach niebieski był przedstawieniem wieczności, gdyż niebo, będące w tym kolorze uważano za siedzibę bóstwa. W Apokalipsie wśród szlachetnych kamieni, na których jest zbudowane niebieskie Jeruzalem pojawią się m.in. szafir, szmaragd, hiacynt i ametyst. Lazurowy niebieski jest w najwyższym stopniu kolorem nieba, wieczności i niezmierzonych głębin. Jest to także kolor płaszcza Matki Bożej i Chrystusa. Również szaty modlitewne Żydów są w niebieskie pasy, a niebieskie frędzle przy modlitewnym szalu mają przypominać o Bożych przykazaniach i Jego obecności wszędzie, gdzie udaje się wierzący.
Niebieski nie jest kolorem zatwierdzonym do użytku liturgicznego, jednakże wydawało mi się słusznym przytoczenie tutaj jego znaczenia, zwłaszcza ze względu na nasze przywiązanie do Maryi, której tradycyjnie ten kolor się przypisuje.
s. M. Iwona Kopacz pddm
Wpis jest częścią artykułu, ktory pierwotnie ukazał się w Biuletynie liturgicznym Komisji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Episkopatu Polski "Anamnesis", Rok XVI (2010) nr 1 (60), s. 59-74.
